کودکی که به دنیا می‌آید، شور و شوقی وصف نشدنی برای خانواده می‌آورد. نگویید که شما از آن پدر و مادر‌هایی هستید که نمی‌خواهید برای فرزندتان سنگ‌تمام بگذارید، چون باور نمی‌کنیم. اگرچه مسوولیت‌های پدر و مادر تمامی ندارد و بخصوص در روزهای نخست به شما فشار می‌آورد، اما می‌خواهید برای فرزندتان هر کاری که می‌توانید انجام دهید و برایش کم و کسر نگذارید. حال اگر بدانید که می‌توانید هوش و ذکاوت او را هم مانند نیازهای جسمانی و عاطفی‌اش پرورش دهید، مطمئنا دیگر معطل نمی‌مانید و این نیاز او را هم تحقق می‌بخشید.
سال‌ها بشر و حتی بزرگان علم هم تصور می‌کردند که هوش امری ذاتی است و در طول زندگی فرد تغییر نمی‌کند. با وجود این که ژن‌ها نقش اصلی و تعیین‌کننده‌ای در هوش افراد دارند، اما امروز دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که تحریکات مغزی در کودک حتی از همان روزهای نخست تولد نقش بسیار مهمی در تقویت هوش آنها دارد. بلوم، دانشمند روان‌شناس طی مطالعات مفصل خود به این نتیجه رسید که حدود 50 درصد رشد هوشی فرد از زمان تولد تا 4 سالگی صورت می‌گیرد. دکتر پرلماتر نیز که از روانشناسان برجسته کودکان است، می‌گوید کودک از زمان تولد تا 3 سالگی شانس به دست آوردن 30 امتیاز بیشتر IQ را دارد. در این میان بدون شک این والدین هستند که از همان زمان تولد می‌توانند با تحریک و تشویق حرکات هر چند کوچک کودک خود، جوانه‌های خلاقیت را در ذهن او بکارند و به باهوش‌تر شدن فرزندشان کمک کنند.
رشد مغز، نمادی از هوش و ذکاوت
آنچه که ما از آن به عنوان هوش یاد می‌کنیم در واقع رشد کورتکس مغز و ارتباطات عصبی در دستگاه اعصاب مرکزی بدن است. مطالعات دانشمندان نشان داده که در سال‌های نخست زندگی، وزن مغز زیاد می‌شود و تعداد سلول‌های مغزی افزایش می‌یابد. ارتباط‌های عصبی شکل می‌گیرد و عروق خونی مغز رشد کرده و خونرسانی به مغز بیشتر می‌شود. با رشد کورتکس مغز که محل تفکر و یادگیری مهارت‌هاست، شیارهای آن نیز عمیق‌تر می‌شوند و مسلما هر چه رشد محیط و تربیت مناسب‌تری برای رشد مغزی کودک آماده شود، ارتباط‌های عصبی بیشتری ایجاد شده و مهارت‌های فکری و ذهنی نیز پیشرفت بیشتری خواهند کرد.
مغز خوب، غذای خوب می‌خواهد
تمرکز، حافظه، یادگیری و مهارت‌های فکری و ذهنی که هوش را تشکیل می‌دهند به چگونگی فعالیت‌های عصبی سلول‌های سیستم اعصاب مرکزی مرتبط می‌شوند و بدیهی است که این سلول‌ها هم برای فعالیت روزانه‌شان به غذای مناسب و کافی نیاز دارند. حتما اگرپدر و مادری بدانند که تغذیه مناسب اولین گام در رشد و سلامت مغز کودک است، دقت و حوصله بیشتری برای تغذیه او به خرج می‌دهند. تغذیه کودک از همان دوران جنینی شروع می‌شود. تغذیه مناسب و کامل دوران بارداری و مصرف کافی موادی مانند کربوهیدرات‌ها (قندها و نشاسته) و چربی‌های ضروری برای رشد مغز مانند اسیدهای چرب امگا 3 و مواد معدنی مانند ید وآهن و ویتامین‌ها بویژه ویتامین C، اسید فولیک و ویتامین‌های گروه B به رشد و سلامت مغز جنین کمک می‌کند. تغذیه پس از به دنیا آمدن با شیر خوردن نوزاد ادامه می‌یابد. شیر مادر بهترین و کامل‌ترین غذای کودک است و بهترین و مغذی‌ترین مواد را به بدن کودک می‌رساند. اسیدهای چرب موجود در شیر مادر براحتی جذب می‌شوند و در اختیار سلول‌های مغزی قرار می‌گیرند. بنابر این اولین و بهترین غذای مغز کودک، شیر مادر است که هم باعث ایمنی کودک در مقابل بیماری‌ها می‌شود و هم برای رشد ذهنی و مهارت‌های فکری آینده کودک مفید است. مطالعات دانشمندان نشان داده 90 درصدکودکانی که ضریب هوشی بالاتر دارند از شیر مادر تغذیه شده‌اند. البته مادرانی که قادر به تغذیه نوزادشان با شیر مادر نیستند، نگران نباشند زیرا امروز سازندگان شیرهای خشک با افزودن اسیدهای چرب امگا 3 و امگا 6 به شیرها تا حدودی نیاز شیرخواران را به این اسیدهای چرب مغذی برای مغز برطرف می‌کنند. غلات، تخم‌مرغ، ماهی و گردو غذاهایی هستند که سبب تقویت هوش و حافظه کودکان می‌شوند.
قند و نشاسته، سوخت اختصاصی سلول‌های مغزی
یکی از ویژگی‌های سلول‌های مغزی آن است که فقط از قندهای ساده تغذیه می‌کنند. بنابراین افت میزان قند خون یا همان هیپوگلیسمی بشدت بر سلول‌های مغزی تاثیر گذاشته و میزان یادگیری و تمرکز را کاهش می‌دهد. این مساله در کودکانی که در سن یادگیری و رشد مغزی هستند از اهمیت بیشتری برخوردار است. بنابراین صرف صبحانه و میان وعده‌های سالم در طول روز برای کودک قدرت یادگیری و تمرکز را افزایش خواهد داد.
بازی، تحریکی برای هوش
خیلی از افراد تصور می‌کنند که بازی کودکان صرفا راهی برای سرگرم کردن آنهاست، اما واقعیت آن است که بازی کودک نوعی ورزش و تمرین برای مغز او به شمار می‌رود. تحقیقات متعدد نشان داده که میان بازی کردن کودک و هوش او رابطه‌ای مستقیم وجود دارد و حتی محققان انگلیسی موفق شده‌اند در کودکان فقیری که دچار سوءتغذیه بوده‌اند با ایجاد امکان بازی و تحریکات مغزی ضریب هوشی آنها را بالاتر ببرند.
برخلاف تصور برخی، نوزادان کوچک هم از بازی لذت و هم بهره هوشی می‌برند. تجربه‌هایی که نوزاد از همان روزهای اول زندگی کسب می‌کند، سبب نحوه شکل‌گیری مدارهای عصبی وی می‌شود. شما می‌توانید با در آغوش گرفتن و نوازش، حرکت دادن و تحریک حواس پنجگانه او مانند حس شنوایی، بینایی، بویایی، چشایی، حرف زدن با نوزاد به تشکیل اتصال‌های جدید و مدارهای عصبی و در نتیجه رشد سلول‌های مغزی کمک کنید. تحقیقات نشان داده که در طول ماه‌های ابتدایی زندگی نوزاد، سلول‌های عصبی بینایی رشد می‌کنند. به همین دلیل شما با انجام بازی‌هایی که بینایی کودک را تحریک می‌کند، علاوه بر آن که رشد سلول‌های بینایی او را تقویت می‌کنید، حس کنجکاوی او را نیز برمی‌انگیزید. نوزاد از همان ابتدای زندگی با تجربه‌های حسی. محیط اطراف خود را می‌شناسد. مطالعات نشان داده که حتی تجربه بو کردن اشیا نیز می‌تواند اتصال سلول‌های مغزی نوزاد را افزایش دهد. اسباب‌بازی‌های موزیکال به رنگ‌های براق و شاد که در بالای تخت نوزاد آویزان شود، حس بینایی و شنوایی او را تحریک و تقویت و به رشد ذهنی نوزاد کمک می‌کند. بازی‌هایی مانند دالی بازی به کودک یاد می‌دهد چیزهایی که ناپدید می‌شوند، باز هم برمی‌گردند و این خود باعث می‌شود که حس اعتماد کودک به اطرافیان و والدین تقویت شود. بازی با جغجغه و حرکت آن به این طرف و آن طرف برای نوزادان تا 3 ماهگی بازی خوبی به شمار می‌آید، زیرا نوزاد می‌تواند بین آنچه که می‌بیند با آنچه که می‌شنود، ارتباط برقرار کند.
با‌وجود این که ژن‌ها نقش اصلی و تعیین‌کننده‌ای در هوش افراد دارند، اما دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که تحریکات مغزی در کودک حتی از همان روزهای نخست تولد نقش بسیار مهمی در تقویت هوش دارد
با بزرگ‌تر شدن کودک به تناسب سن او بازی‌ها تغییر می‌کنند در 3 تا 6 ماهگی سینه‌خیز رفتن و حرکت به سوی اشیا باعث افزایش اتصالات سلول‌های مغزی می‌شود و بنابراین تشویق کودک برای سینه‌خیز رفتن به سمت اسباب‌بازی، بازی مناسب این سن است. حرکت به سمت اسباب‌بازی و گرفتن آن باعث تقویت اعتماد به نفس کودک می‌شود. در این سن کودکان نسبت به دست‌های خود نیز شناخت پیدا می‌کنند و می‌توانند کم‌کم به سمت اشیا دست دراز کنند. محققان معتقدند از 6 ماهگی به بعد مغز کودک با تجربه دست زدن به اشیای مختلف و لمس آنها رشد می‌کند. بازی دست زدن به اعضای صورت با گفتن نام آنها، شعر و آواز خواندن برای او و حرکت دادن او همراه موسیقی در 6 تا 9 ماهگی بسیار مناسب است. حرف زدن با کودک با صدای آهنگین و کودکانه و درآوردن صداهای مختلف برای او مانند صدای زنبور و آژیر و... مهارت‌های شنیداری کودک را تقویت می‌کند و به حرف زدن او نیز کمک خواهد کرد. انجام بازی‌هایی که درک کودک را از مفهوم مکان مانند داخل و بیرون یا زیر و رو... بالا می‌برد از 9 تا12 ماهگی مناسب است. مانند گذاشتن یا برداشتن اسباب‌بازی از داخل یک کیسه یا گذاشتن عروسک در خانه‌اش. به این ترتیب بازی‌های مناسب سن هر کودک خود شناختی از خود و محیط پیرامون برایش ایجاد می‌کند و سیناپس‌های مغزی بیشتری در سیستم عصبی او تشکیل می‌دهد. بازی‌هایی مانند پازل، شطرنج و سایر بازی‌های فکری در کودکان بزرگ‌تر نقش مهمی برای رشد ذهنی و هوشی و پرورش فکر و خلاقیت ایفا می‌کنند. درگیر شدن ذهن کودکان با بازی‌های فکری مانند جدول حروف یا جدول اعداد (سودوکو) تفکر کودک را برای حل مشکلات و برخورد با مسائل پیچیده تقویت می‌کند. انجام فعالیت‌های ورزشی برای کودکان نیز سبب تقویت اعتماد به نفس و نیز تقویت توانایی مدیریت تیمی و رهبری گروهی برای او خواهد شد.
برخی بازی‌های کامپیوتری نیز جنبه آموزشی دارد و سبب تقویت حافظه و مهارت‌های فکری می‌شوند. بنابراین والدین با شناخت این نوع بازی‌ها می‌توانند آنها را در اختیار کودکان قرار دهند.
ارتباط تلویزیون با هوش کودک
تلویزیون رسانه‌ای است که امروز در کنار خانواده‌ها، نقش بسیار مهمی در ایجاد الگوهای ذهنی و رفتاری کودک ایفا می‌کند، اما صرف‌نظر از بار فرهنگی تلویزیون و اثرات آن بر رفتارهای کودک، تماشای تلویزیون بخصوص در سال‌های نخست زندگی اثرات سویی بر مهارت‌های فکری و خلاقیت کودک دارد. به عبارت دیگر نشستن‌های طولانی‌مدت پای تلویزیون، مانع درست فکرکردن آنها و عدم تکامل مغز می‌شود. محققان معتقدند تجربه مواجهه کودک با تلویزیون در سنین پایین سبب منزوی شدن آنها و حتی ناکامی در روابط انسانی در آینده می‌شود. اگرچه بسیاری از والدین عقیده دارند که تلویزیون ارزش آموزشی دارد یا کودک را آرام می‌کند، اما تماشای آن سبب بروز اختلالات توجه و خیال پردازی در کودک خواهد شد. تحقیقات نشان داده که میانگین سنی کودکانی که جذب تلویزیون می‌شوند 9 ماهگی است. مواجهه زودرس کودک با تلویزیون در حالی که هنوز تکامل بینایی وشناختی نسبت به تصاویر ندارد، اگر چه می‌تواند بی‌اهمیت تلقی شود، اما مهم اینجاست که تلویزیون به دلیل ارتباط یکطرفه‌ای که با فرد برقرار می‌کند، مهارت‌های کلامی را سرکوب کرده و مانع از تشویق کودک به یادگیری می‌شود. سپری کردن وقت پای تلویزیون باعث عدم برقراری ارتباط با محیط خارج می‌شود. کودک از همان سنین پایین به تلویزیون عادت کرده و از رشد اجتماعی باز می‌ماند و اثرات مخرب دیگر آن را همچون مطالعه کمتر کتاب، تحرک، ورزش کمتر، افزایش وزن و... را کم‌کم دریافت خواهد کرد. محققان طی مطالعاتی دریافته‌اند، کودکانی که زیاد تلویزیون می‌بینند، تمرکز کمتری برای یادگیری ریاضیات دارند.
موسیقی و تقویت هوش
روانشناسان کودک معتقدند، آشنایی با آموزش‌های موسیقی در سنین پایین در بالا بردن سطح هوش و توانایی‌های ذهنی موثر است و باعث تقویت پاسخ‌دهی شنوایی و حافظه کودک می‌شود. این کودکان معمولا در درک مفاهیم ریاضی و ساخت پازل موفق‌تر عمل می‌کنند. پرلماتر، دانشمند روان‌شناس طی مطالعاتی دریافته است که مهارت نواختن یک ساز موسیقی در 4 سالگی ضریب هوشی کودک را 6 امتیاز بالا می‌برد. از سوی دیگر برخی از روانشناسان معتقدند که گوش دادن منفعل به موسیقی نیز در پیشرفت‌های هوشی و ذهنی موثر است و باعث بالا رفتن سطح یادگیری می‌شود.
برخی از رفتارهای کودک نیازمند توجه است
حتی خوشحالی‌های کوچک شما در قبال حرکات کودکتان باعث می‌شود که ارتباطات قشر جلویی و بخش درونی مغز که محل شکل‌گیری عواطف و احساسات کودک است، شکل بگیرد. اگر چه تشکیل این مدارهای عصبی مربوط به احساسات از بدو تولد تا نوجوانی ادامه دارد، اما مسلما در سنین پایین این موضوع از اهمیت خاصی بر خوردار است. وقتی کودک نخستین گام کوچک خود را برمی‌دارد و با تشویق شما روبه‌رو می‌شود، نوعی مواد شیمیایی در مغز او جریان می‌یابد که ارتباط‌های مغزی را تقویت می‌کند. در مقابل بی‌توجهی‌های والدین به رفتارهای کودک، نتیجه‌ای جز دلسردی برای انجام رفتارهای جدید ندارد. پیاده‌روی و کتاب خواندن همراه کودکتان وسهیم کردن او در گفت‌وگوهای خانوادگی و نظرخواهی از وی بسیار مناسب حال آنهاست.
خواندن کتاب را به فرزندتان یاد دهید
امروز با وجود کامپیوتر و سیستم‌های دیجیتالی مختلف برای آموزش، کتاب خواندن در بین کودکان و نوجوانان مهجور مانده اما باید گفت کتاب همچنان بهترین و موفق‌ترین وسیله آموزش و یادگیری است. به همین دلیل تشویق کودک به کتابخوانی از همان ماه‌های نخست زندگی مانند غذایی برای فکر و مغز کودک مفید است.
منبع: روزنامه جام جم - دکتر شیرین فرجی گودرزی